مناسبات میان اجتهاد و سیاست تأثیرات بنیادینی درتحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران معاصربه همراه داشته است به‌گونه‌ای که دستگاه‌های فقهی و فقیهان در تولید، استقرار و یا نقد نظام‌های سیاسی حاکم بر ایران نقش به‌سزایی داشته‌اند. از سویی تنوع نظریه‌ها و دیدگاه‌های فقیهان در حوزه سیاست، حاکی از تفاوت در روش‌ها و نگرش آنان به فرد، جامعه و دولت از منظر دین است و از سوی دیگر تحول و نوآوری در دستگاه فقه همواره با تحول در ساحت روش‌شناسی همراه است. از این‌رو مقاله حاضر براین فرض است که مناسبات اجتهاد و سیاست در دوره معاصر، تابعی از تحولات روش‌شناختی در دانش فقه و به‌تبع آن فقه سیاسی است که موجب گذار از فقه سیاسی سنتی به رویکرد حکومتی به فقه شده است. براین‌اساس مهم‌ترین تفاوت‌ها عبارت‌اند از: تفاوت در رویکرد اجتهادی فردی و اجتماعی، محوریت فرد در مقابل محوریت اجتماع، اجتهاد بر مبنای اصاله‌الاباحه و اصاله‌الحظر، چگونگی مواجهه با نص: پرهیز از تفسیرگرایی در مقابل توسعه معنای نص، کاربرد تقیه، محوریت حق وحکم، منابع اجتهاد، توجه به بعد اجرایی احکام، توجه به ملاکات احکام، کارآمدی فقه و احکام تولیدشده در تأمین نیاز‌های نظام سیاسی، گسترش و کاربرد قواعد فقهی، میزان مراجعه به اصول عملیه، تفاوت در فهم حکومتی از نصوص و روایات، توسعه قلمرو دین به عرصه‌های اجتماعی و اداره جامعه، محوریت فرد در مناسبات میان فرد و دولت، توجه به مقتضیات زمان و مکان و میزان مسئولیت فرد و دولت در تحقق شریعت.
اسلامی، رضا. (1387). اصول فقه حکومتی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. انصاری، مرتضی. (1419 ق). فرائد الاصول. قم: مجمع الکفر الاسلامی. ایازی، محمدعلی. (1389). ملاکات احکام و شیوه‌های استکشاف آن. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. پولادی، کمال. (1380). از دولت اقتدار تا دولت عقل در فلسفه سیاسی مدرن. تهران: نشر مرکز. جناتی، محمدابراهیم. (1374). ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی. تهران: کیهان. حسن الامین. (1392 ق). دایره‌المعارف الاسلامیه الشیعه. ج 3. بیروت. خامنه‌ای، سیدعلی. (1377). حدیث ولایت. جلد هشتم. (مجموعه رهنمود‌های مقام معظم رهبری) تهران: سازمان تبلیغات اسلامی. خراسانی، محمدکاظم (آخوند) (1409 ق). کفایه‌الاصول. قم: مؤسسه آل‌البیت. خراسانی، رضا. (1395). همنشینی حق وحکم در فقه سیاسی معاصر. فصلنامه رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی. خمینی، روح‌الله. (1365). صحیفه امام. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). خمینی. روح‌الله. (1379). تحریرالوسیله. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). خمینی، روح‌الله. (1361). صحیفه نور. تهران: انتشارات سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی. خمینی، روح‌الله. (1377). ولایت فقیه. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ 7. خمینی، روح‌الله. (1366). کتاب البیع. ج 1. قم: اسماعیلیان. خمینی، روح‌الله. (1373). المکاسب المحرمه. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). رشاد، علی‌اکبر. (بی‌تا). فقه. چالش‌ها. کاستی‌ها و بایستگی‌های آن. شریعتمدار، سید نورالدین. (1378). اجتهاد و سیاست. فصلنامه علوم سیاسی. شماره 5. شمس‌الدین، محمد مهدی. (1395 ق). الاجتهاد الحیاه. بیروت. صدر، سیدمحمدباقر. (1975 م). الاتجاهات المستقبله لحرکه الاجتهاد، بحث منشور فی، بحوث اسلامیه. بیروت: دارالزهرا. ضیایی‌فر، سعید. (1390) رویکرد حکومتی در فقه. مجله علوم سیاسی. شماره 53. فارابی، ابونصر. (). آراء اهل المدینه الفاضله. تحقیق علی ابومسلم. بیروت: دارالهلال. فیرحی، داود. (1995 م). «درآمدی بر فقه سیاسی» فصلنامه سیاست. دانشگاه تهران. دوره چهارم. ش 1. بهار 1389. طباطبایی، سیدعلی. (1422 ق). ریاض المسائل. بیروت: دارالهادی. ج 5. مجلسی، محمد باقر. (بی‌تا). عین الحیوة. تهران: مرکز چاپ و نشر کتاب. مجلسی، محمد باقر. (1403 ق). بحارالانوار. چاپ دوم. بیروت: مؤسس الوفاء. منتظری، حسینعلی. (1408 ق). دراسات فی ولایت الفقیه و فقه‌الدوله الاسلامیه. قم: مرکز العالمی للدراسات الاسلامیه.
)