تفاوت روش‌شناختی فقه سیاسی سنتی و فقه حکومتی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

مناسبات میان اجتهاد و سیاست تأثیرات بنیادینی درتحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران معاصربه همراه داشته است به‌گونه‌ای که دستگاه‌های فقهی و فقیهان در تولید، استقرار و یا نقد نظام‌های سیاسی حاکم بر ایران نقش به‌سزایی داشته‌اند. از سویی تنوع نظریه‌ها و دیدگاه‌های فقیهان در حوزه سیاست، حاکی از تفاوت در روش‌ها و نگرش آنان به فرد، جامعه و دولت از منظر دین است و از سوی دیگر تحول و نوآوری در دستگاه فقه همواره با تحول در ساحت روش‌شناسی همراه است. از این‌رو مقاله حاضر براین فرض است که مناسبات اجتهاد و سیاست در دوره معاصر، تابعی از تحولات روش‌شناختی در دانش فقه و به‌تبع آن فقه سیاسی است که موجب گذار از فقه سیاسی سنتی به رویکرد حکومتی به فقه شده است. براین‌اساس مهم‌ترین تفاوت‌ها عبارت‌اند از: تفاوت در رویکرد اجتهادی فردی و اجتماعی، محوریت فرد در مقابل محوریت اجتماع، اجتهاد بر مبنای اصاله‌الاباحه و اصاله‌الحظر، چگونگی مواجهه با نص: پرهیز از تفسیرگرایی در مقابل توسعه معنای نص، کاربرد تقیه، محوریت حق وحکم، منابع اجتهاد، توجه به بعد اجرایی احکام، توجه به ملاکات احکام، کارآمدی فقه و احکام تولیدشده در تأمین نیاز‌های نظام سیاسی، گسترش و کاربرد قواعد فقهی، میزان مراجعه به اصول عملیه، تفاوت در فهم حکومتی از نصوص و روایات، توسعه قلمرو دین به عرصه‌های اجتماعی و اداره جامعه، محوریت فرد در مناسبات میان فرد و دولت، توجه به مقتضیات زمان و مکان و میزان مسئولیت فرد و دولت در تحقق شریعت.

کلیدواژه‌ها