تفاوت روش‌شناختی فقه سیاسی سنتی و فقه حکومتی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

مناسبات میان اجتهاد و سیاست تأثیرات بنیادینی درتحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران معاصربه همراه داشته است به‌گونه‌ای که دستگاه‌های فقهی و فقیهان در تولید، استقرار و یا نقد نظام‌های سیاسی حاکم بر ایران نقش به‌سزایی داشته‌اند. از سویی تنوع نظریه‌ها و دیدگاه‌های فقیهان در حوزه سیاست، حاکی از تفاوت در روش‌ها و نگرش آنان به فرد، جامعه و دولت از منظر دین است و از سوی دیگر تحول و نوآوری در دستگاه فقه همواره با تحول در ساحت روش‌شناسی همراه است. از این‌رو مقاله حاضر براین فرض است که مناسبات اجتهاد و سیاست در دوره معاصر، تابعی از تحولات روش‌شناختی در دانش فقه و به‌تبع آن فقه سیاسی است که موجب گذار از فقه سیاسی سنتی به رویکرد حکومتی به فقه شده است. براین‌اساس مهم‌ترین تفاوت‌ها عبارت‌اند از: تفاوت در رویکرد اجتهادی فردی و اجتماعی، محوریت فرد در مقابل محوریت اجتماع، اجتهاد بر مبنای اصاله‌الاباحه و اصاله‌الحظر، چگونگی مواجهه با نص: پرهیز از تفسیرگرایی در مقابل توسعه معنای نص، کاربرد تقیه، محوریت حق وحکم، منابع اجتهاد، توجه به بعد اجرایی احکام، توجه به ملاکات احکام، کارآمدی فقه و احکام تولیدشده در تأمین نیاز‌های نظام سیاسی، گسترش و کاربرد قواعد فقهی، میزان مراجعه به اصول عملیه، تفاوت در فهم حکومتی از نصوص و روایات، توسعه قلمرو دین به عرصه‌های اجتماعی و اداره جامعه، محوریت فرد در مناسبات میان فرد و دولت، توجه به مقتضیات زمان و مکان و میزان مسئولیت فرد و دولت در تحقق شریعت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Methodological Differences between Political Jurisprudence and Governmental Jurisprudence

نویسنده [English]

  • Reza Khorasani
Assistant Professor, Department of Political Science and International Relations, Shahid Beheshti University
چکیده [English]

The relationship between individual inference (ijtihad) and politics has left fundamental impacts on the sociopolitical developments in contemporary Iran, to the extent that jurisprudential systems and jurisprudents have played an important role in the creation, establishment, or critique of the ruling political systems in Iran. On the one hand, the diversity of jurisprudential theories and viewpoints in the field of politics underlines the differences in their method and attitudes towards the individual, society, and government from religious perspective, and, on the other hand, change and innovation in jurisprudential system is always associated with change in the field of methodology. The hypothesis of this paper is as follows: The relationship between individual inference and politics in contemporary era is a function of the methodological developments in the jurisprudence discipline and consequently that of political jurisprudence that has caused transition from the traditional political jurisprudence to governmental approach to jurisprudence. Hence, the differences are as follows: Difference between individualistic and social inferential approaches; centrality of individual versus that of society; individual inferences based on primacy of laxity and primacy of duress; the way of dealing with the text; avoiding interpretationism versus expansion of the meaning of the text; application of reservation ; centrality of the right and commandment; sources of individual inference; heeding the executive dimensions of commandments; heeding the philosophy of commandments; efficiency of jurisprudence and the produced decrees in fulfilling the needs of the political system; expansion and application of jurisprudential rules; the level of reference to practical principles; differences in governmental understanding of the texts and traditions; expansion of the scope of religion to social spheres and management of the society; centrality of the individual in relationship between the individual and government; heeding the requirements of time and space; and, the degree of responsibility of individual and government in implementation of the Sharia.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Individual Inference (Ijtihad)
  • Political Jurisprudence
  • Governmental Jurisprudence
  • Methodology
اسلامی، رضا. (1387). اصول فقه حکومتی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
انصاری، مرتضی. (1419 ق). فرائد الاصول. قم: مجمع الکفر الاسلامی. 
ایازی، محمدعلی. (1389). ملاکات احکام و شیوه‌های استکشاف آن. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
پولادی، کمال. (1380). از دولت اقتدار تا دولت عقل در فلسفه سیاسی مدرن. تهران: نشر مرکز.
جناتی، محمدابراهیم. (1374). ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی. تهران: کیهان.
حسن الامین. (1392 ق). دایره‌المعارف الاسلامیه الشیعه. ج 3. بیروت.
خامنه‌ای، سیدعلی. (1377). حدیث ولایت. جلد هشتم. (مجموعه رهنمود‌های مقام معظم رهبری) تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
خراسانی، محمدکاظم (آخوند) (1409 ق). کفایه‌الاصول. قم: مؤسسه آل‌البیت.
خراسانی، رضا. (1395). همنشینی حق وحکم در فقه سیاسی معاصر. فصلنامه رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی. 
خمینی، روح‌الله. (1365). صحیفه امام. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
خمینی. روح‌الله. (1379). تحریرالوسیله. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
خمینی، روح‌الله. (1361). صحیفه نور. تهران: انتشارات سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
خمینی، روح‌الله. (1377). ولایت فقیه. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ 7.
خمینی، روح‌الله. (1366). کتاب البیع. ج 1. قم: اسماعیلیان.
خمینی، روح‌الله. (1373). المکاسب المحرمه. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 
رشاد، علی‌اکبر. (بی‌تا). فقه. چالش‌ها. کاستی‌ها و بایستگی‌های آن.
شریعتمدار، سید نورالدین. (1378). اجتهاد و سیاست. فصلنامه علوم سیاسی. شماره 5.
شمس‌الدین، محمد مهدی. (1395 ق). الاجتهاد الحیاه. بیروت.
صدر، سیدمحمدباقر. (1975 م). الاتجاهات المستقبله لحرکه الاجتهاد، بحث منشور فی، بحوث اسلامیه. بیروت: دارالزهرا.
ضیایی‌فر، سعید. (1390) رویکرد حکومتی در فقه. مجله علوم سیاسی. شماره 53.
فارابی، ابونصر. (). آراء اهل المدینه الفاضله. تحقیق علی ابومسلم. بیروت: دارالهلال.
فیرحی، داود. (1995 م). «درآمدی بر فقه سیاسی» فصلنامه سیاست. دانشگاه تهران. دوره چهارم. ش 1. بهار 1389.
طباطبایی، سیدعلی. (1422 ق). ریاض المسائل. بیروت: دارالهادی. ج 5.
مجلسی، محمد باقر. (بی‌تا). عین الحیوة. تهران: مرکز چاپ و نشر کتاب.
مجلسی، محمد باقر. (1403 ق). بحارالانوار. چاپ دوم. بیروت: مؤسس الوفاء.
منتظری، حسینعلی. (1408 ق). دراسات فی ولایت الفقیه و فقه‌الدوله الاسلامیه. قم: مرکز العالمی للدراسات الاسلامیه.