سنخ‌شناسی گفتمان‌های سینمای دینی پس از انقلاب اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه اصفهان

2 دانشیار علوم اجتماعی دانشگاه اصفهان

3 استادیار جامعه‌شناسی دانشگاه اصفهان

4 استادیار جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس

5 دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه اصفهان

چکیده

پس از انقلاب اسلامی، یکی از حوزه‌هایی که در ساحت فرهنگی دچار تحول جدّی شد، نهاد سینما بود. سینما از آغاز انقلاب ‌چونان ابزاری فرهنگی مورد توجه شایان بوده تا از آن به‌عنوان وسیله‌ای برای ترویج دین استفاده گردد. در این پژوهش با مطالعه 44 نمونه از آثار سینمای دینی پس از انقلاب با روش تحلیلِ گفتمان و نشانه‌شناسی گفتمانی تلاش شده است تا به این سؤالات پاسخ داده شود که گفتمان‌های سینمای دینی پس از انقلاب کدام‌اند و چه صورت‌بندی و زمینه‌مندی گفتمانی دارند. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد پس از انقلاب اسلامی متون سینمایی در گفتمان‌های پنج‌گانه‌یِ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، شهرگریزی و روستاگرایی، فردیت خواهی، تساهُل و تکثرگرایی و بازگشت جای می‌گیرند. این گفتمان‌ها به‌ترتیب سوژه مطلوب خود با عنوان سوژه قدسی انقلابی، مکان معنا، فردیت‌خواه، تساهل‌گرا و مؤمنِ مُصلحِ مُکلف را آفریده‌اند. نتایج این مطالعه همچنین مؤید آن است که ‌ستیز‌هایِ معنایی گفتمان دینداری تساهل و تکثرگرا و گفتمان فردیت‌خواهی با گفتمان انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و گفتمان بازگشت، محسوس و هویدا است. همچنین بین گفتمان انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، شهرگریزی و روستاگرایی و بازگشت همپوشانی‌هایی از حیث دال‌های مشترک موجود است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Typology of the Discourses of Religious Cinema in the Aftermath of the Islamic Revolution

نویسندگان [English]

  • Arash Hassanpour 1
  • Vahid Ghasemi 2
  • Ehsan Aghababaei 3
  • Mohammad Rezaei 4
  • Ali Rabbani 5
1 PhD Student in Sociology, University of Isfahan
2 Associate Professor of Social Sciences, University of Isfahan
3 Assistant Professor of Social Sciences, University of Isfahan
4 Assistant Professor of Sociology, Tarbiat Modares University
5 Associate Professor of Social Sciences, University of Isfahan
چکیده [English]

The institution of cinema was one of the areas that underwent a serious change in the cultural arena after the Islamic Revolution. The cinema, from the very beginning of the revolution, was the focus of attention as a cultural instrument to use for the promotion of religion. Four samples of religious cinema works of post-revolution era have been picked up for this study. Discourse analysis and discursive-semiotic methods have been used to provide answers to the following questions: What are the discourses of religious cinema after the revolution and what are their discursive formation and contextuality. The findings of the study show that the cine texts after the Islamic Revolution can be accommodated in five discourses: Islamic Revolution and the Sacred Defense; withdrawal from urban life to ruralism; individualism; toleration and pluralism and return. These discourses respectively created their desirable subjects, i.e. sacred revolutionary subject; space meaning, individualistic, tolerant, and obliged reformist believer. The findings of this study also show that the sematic confrontation of the tolerant pluralist religious discourse and individualistic discourse with the discourse of the Islamic Revolution and Sacred Defense and the discourse of return is tangible and clear. Also, there is an overlap between the discourse of the Islamic Revolution and Sacred Defense, withdrawal from urban life and ruralism and return regarding the common signifiers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Discourse, Religious Cinema, Discourse of the Islamic Revolution and the Sacred Defense
  • Discourse of Withdrawal from Urban Life to Ruralism
  • Discourse of Individualism
  • Discourse of Toleration and Pluralism, Discourse of the Return
1. احمدی، ظهیر. (1395). آسیب‌شناسی رسانه سینما از منظر دینی و موعودگرایی؛ محتمل در عرفی شدن ایران از مسیر سینما؛ مطالعه موردی فیلم سینمایی طلا و مس. فصلنامه عصر آدینه. سال نهم. شماره 18.
2. اسدی‌شیاده، مریم. (۱۳۹۰). بررسی انواع دینداری زنان در شهرستان آمل، مقایسه دینداری دختران دهه ۶۰ با دینداری مادرانشان. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد مطالعات فرهنگی. دانشگاه علم و فرهنگ. 
3. افلاکی، سارا. (1395)، بررسی بازنمایی امر اخلاقی در سینمای ایران. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد مطالعات جوانان دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
4. بخشی، حامد و فاطمه‌سادات ایازی. (1394). بازنمایی دین در فیلم‌نامه‌های جشنواره فیلم دینی رویش. فصلنامه‌ مطالعات فرهنگ و ارتباطات. سال شانزدهم. شماره سی‌ام.
5. بر، ویوین. (1395). در کتاب تحلیل گفتمان سیاسی؛ امر سیاسی به‌مثابه یک برساخت گفتمانی. امیر رضایی‌پناه و سمیه شوکتی مقرب. انتشارات تیسا. چاپ اول. 
6. بشیر، حسین. (1395). کاربرد تحلیل گفتمان در فهم منابع دینی. مجموعه فرهنگ هدایت. کتاب اول. دفتر تهران: نشر فرهنگ اسلامی. چاپ اول.
7. بهشتی، محمدعلی. (1392). تحلیل نشانه‌شناختی نحوه بازنمایی نماد‌های مذهبی در سینمای ایران؛ مورد مطالعه: فیلم‌های پرفروش دهه 80. پایان‌نامه اخذ درجه کارشناسی‌ارشد تبلیغ و ارتباطات فرهنگی. دانشگاه باقرالعلوم: دانشکده علوم اجتماعی. 
8. پیرحیاتی، عصمت. (1392). بررسی ریشه‌های ظهور سینمای آرمان‌گرا در ایران پس از انقلاب 1360 تا 1369. پایان‌نامه اخذ درجه کارشناسی‌ارشد پژوهش هنر. دانشکده هنر و معماری دانشگاه علم و فرهنگ. 
9. تولی، محمدامین. (1392). تصویر تصوف در سینمای معناگرای ایران بعد از انقلاب اسلامی. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات، دانشگاه امام صادق(ع).
10. جانستن، رابرت‌کی. (1383). معنویت در فیلم. فتاح محمدی. انتشارات بنیاد سینمای فارابی. چاپ اول. 
11. حسینی‌پاکدهی. علیرضا؛ سیدرضا نقیب‌السادات و محسن گودرزی. (1396). بازنمایی دین در سینمای پس از انقلاب، رابطه با زمینه‌های اجتماعی و دین رسانه‌ای شده. جامعه‌شناسی هنر و ادبیات. دوره 8. شماره 3.
12. خرم‌دل، محمد. (1390). دین در سینمای دفاع مقدس؛ بررسی سینمای ابراهیم حاتمی‌کیا و رسول ملاقلی‌پور.. پایان‌نامه اخذ درجه کارشناسی‌ارشد مطالعات فرهنگی. دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی. 
13. خلیل‌زاده مقدم، مریم و ابوالفضل صادق‌پور. (1391). بررسی قابلیت‌های دینی در عرصه هنر سینما. همایش بین‌المللی دین در آیینه هنر. دانشگاه آزاد اسلامی همدان. 
14. خمینی، روح‌الله. (1379). صحیفه امام خمینی. جلد 21. انتشارات مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
15. راودراد، اعظم؛ مجید سلیمانی و رؤیا حکیمی. (1391). تحلیل بازنمایی گفتمان‌های دینی در سینمای ایران مطالعه موردی فیلم کتاب قانون. مطالعات و تحقیقات اجتماعی. دوره اول. شماره اول.
16. راودراد، اعظم و مجید سلیمانی. (1391). بازنمایی گفتمان سنت اسلامی از تجربه دینی در سینمای ایران؛ تحلیل گفتمان فیلم زیر نور ماه. مجله جهانی رسانه. دوره پنجم. شماره 2.
17. رز، ژیلیان. (1394). روش و روش‌شناسی تحلیل تصویر. سیدجمال‌الدین اکبر‌زاده جهرمی. با مقدمه دکتر محمدسعید ذکایی. انتشارات پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات. چاپ اول.
18. رستگارخالد، امیر و مهدی کاوه. (1391). بازنمایی سبک زندگی در سینمای دهه هشتاد. جامعه‌شناسی هنر و ادبیات. سال چهارم. شماره اول.
19. رسولی، محمدرضا و غزال بی‌بک‌آبادی. (1390). بررسی مؤلفه‌های سبک زندگی در فیلم‌های سینمایی دهه‌های 60، 70 و 80 سینمای ایران. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات. سال هفتم. شماره 25.
20. زاهدی، تورج. (1384). نگاهی به سینمای معناگرای ایران. انتشارات بنیاد سینمای فارابی. چاپ اول.
21. سلطانی، سیدعلی‌اصغر و بنت‌الهدی بنایی. (1393). بررسی نشانه‌شناختی عناصر دینی در فیلم نشانه‌ها اثر شیامالان. فصلنامه زبان‌پژوهی. سال ششم. شماره 12.
22. سرفراز، حسین. (1395). تحولات نشانه‌شناختی در دیالوگ میان دین و سینما؛ مطالعه موردی سینمای ایران پس از انقلاب. رساله دکتری علوم ارتباطات. دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
23. سلیمانی، مجید. (1388). بازنمایی گفتمان‌های تجربه دینی در سینمای ایران پس از انقلاب اسلامی. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد مطالعات فرهنگی و رسانه دانشگاه تهران. 
24. شریعتی، سارا و وحید شالچی. (1388). بازنمایی امر اخلاقی در سینمای پر مخاطب ایران، از سگ‌کشی تا آتش‌بس. فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات. سال پنجم. شماره 15.
25. علامی، زهره. (1392). بازنمایی عرفان‌های نوظهور در سینما. پایان‌نامه مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه علامه طباطبایی.
26. علم‌الهدی، سیدعبدالرسول. (1390). کاوشی نظری در رابطه دین و رسانه برای دستیابی به رسانه دینی. فصلنامه‌ دین و رسانه. شماره 3. .
27. عموری، عباس. (1392). اسطوره بازگشت به مردم: خوانشی بینامتنی از سه فیلم سینمایی دینی (زیر نور ماه، مارمولک و طلا و مس). پایان‌نامه مقطع کارشناسی‌ارشد مطالعات فرهنگی و رسانه. دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
28. فرکلاف، نورمن. (1379). تحلیل انتقادی گفتمان. پیران و دیگران. مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها. تهران. 
29. فقیهی، سیدحمید. (1395). سینمای تراز انقلاب اسلامی با رویکردی انتقادی به عملکرد سینما در حوزه سیاست و ارائه الگوی مطلوب. رساله اخذ درجه دکتری مدرسی معارف اسلامی گرایش انقلاب اسلامی. دانشگاه معارف اسلامی. 
30. کتابی، محمود و مهدی گنجی. (1383). دین، سرمایه اجتماعی و توسعه اجتماعی و فرهنگی. مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان. شماره 2. 
31. کرس، گونتر و تئوون لیوون. (1395). خوانش تصاویر. دستور طراحی بصری. سجاد کبگانی. ویراستار فرزان سجودی. انتشاران هنر نو. چاپ اول. 
32. کرمی، الهام و باقر ساروخانی. (1393). بررسی جامعه‌شناختی سبک زندگی در فیلم‌های سینمایی بعد از انقلاب. جامعه‌پژوهی فرهنگی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. سال پنجم. شماره اول. 
33. کشانی، اصغر. (1383). سینمای دینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی (1380-1358). انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی. چاپ اول.
34. ماهانی، مریم. (1391). بازنمایی فرد مذهبی در سینمای ایران. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد مطالعات فرهنگی و رسانه. دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
35. مجله امید انقلاب. (1388). جهاد عارفانه. پیرامون عرفان امام خمینی. شماره 399 و 400. 
36. محمدنجار، فاطمه. (1390). بررسی ارزش‌های دینی در سینمای ایران. مطالعه موردی: تحلیل بینامتنی سینمای دینی در ایران. پایان‌نامه اخذ درجه کارشناسی‌ارشد پژوهش هنر. گروه پژوهش هنر. دانشکده هنر و معماری. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی. 
37. مرشدی‌‎زاد، علی؛ عباس کشاورز شکری و صالح زمانی. (1391). بازنمایی هویت دینی در سینمای پس از انقلاب اسلامی. فصلنامه‌ مطالعات فرهنگ و ارتباطات. سال سیزدهم. شماره 18. 
38. مطهری، مرتضی. (1377). سیری در سیره نبوی. چاپ بیستم. تهران: انتشارات صدرا. 
39. موحدی، محمدباقر و حسین حیدری. (1390). بازنمایی دین در سینمای ایران: تحلیل کیفی فیلم سینمایی طلا و مس. فصلنامه‌ دین و رسانه. شماره چهارم. 
40. مهدی‌یار، محمدهادی. (1390). بررسی رابطه سینما و اخلاق از منظر اسلامی، مورد مطالعه: سینمای بعد از انقلاب اسلامی. پایان‌نامه اخذ درجه کارشناسی‌ارشد مدرسی معارف اسلامی. گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشکده معارف. دانشگاه باقرالعلوم. 
41. میرفخرایی، تژا و احسان رحیم‌زاده. (1391). بازنمایی ارزش‌ها و هنجار‌ها در فیلم‌های پرفروش دهه هشتاد سینمای ایران. فصلنامه فرهنگ و ارتباطات. سال دوم. شماره 6. 
42. میرزایی، حسین و علیرضا خیراللهی. (1394). بررسی انتقادی سینمای روستایی پس از انقلاب در ایران. فصلنامه انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات. سال یازدهم. شماره 41. 
43. نادری، احمد؛ مجید سلیمانی و علی اسکندری. (1393). تحلیل بازنمایی روحانیت در سینمای ایران مطالعه موردی؛ تحلیل گفتمان فیلم طلا و مس. مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران. دوره 3. شماره 3. 
44. نوروزنژاد، محمدصالح. (1389). جستاری در سینما و اخلاق اسلامی. پایان‌نامه اخذ درجه کارشناسی‌ارشد سینما. دانشکده سینما و تئاتر. دانشگاه هنر تهران. 
45. هاشمی، محمدساجد و میثم فرخی. (1394). بازنمایی نگرش مردم به روحانیت. فصلنامه رسانه و فرهنگ. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. سال پنجم. شماره اول. 
46. همیلتون، ملکم. (1390). جامعه‌شناسی دین. محسن ثلاثی. تهران: انتشارات ثالث. چاپ سوم. 
47. Khiabani, G. (2010). Iranian Media The Paradox of Modernity. New York: Published by Routledge. 
48. Naficy, H. (2012). A Social History of Iranian Cinema. Durham and London: Published by Duke University Press. 
49. Wang, J. (2014). Criticising Images: Critical Discourse Analysis of Visual Semiosis in Picture News. Critical Arts: South-North Cultural and Media Studies. 28: 2.